بزرگنمايي:

آریا بانو - تسنیم/ گفت‌وگوی علمی با محوریت «مسئله جبر و اختیار» با حضور محمد جواد توکلی و بی‌بی حکیمه حسینی، از اساتید دانشگاه علوم و معارف قرآن کریم، برگزار شد.
در این نشست حسینی با بیان اینکه موضوع جبر و اختیار موضوع بسیار پرچالشی است، اظهار داشت: در این باره هر اندازه صحبت کنیم پرسش‌های زیادی به وجود می‌آید. به عنوان طرح بحث اولیه عرض می‌کنم از آنجایی که یکی از ویژگی‌های انسان، اختیار شمرده شده و در بین فرقه‌های اسلامی برخی با دیدگاه جبر شناخته می‌شوند و برخی با دیدگاه تفویض؛ ولی دیدگاه اهل بیت (ع) امر بین الامرین بوده است، این موضوع باعث شده چالش و سؤال مطرح شود که این امر بین الامرین به چه معنا است.
این استاد دانشگاه با اشاره به اینکه اختیار از نظر فلسفه اسلامی وصفی است که به فعل انسان تعلق می‌گیرد، تصریح کرد: اگر در این تعریف فکر کنید نیمی از سؤالات شما پاسخ می‌گیرد. مثلاً پرسیده می‌شود آیا ما در خلقت خود اختیار داشتیم؟ یا پرسیده می‌شود اینکه خورشید از شرق طلوع کند دست ماست؟ این فعل شما نیست. پس ما جایی باید بحث جبر و اختیار را مطرح کنیم که سخن از فعل انسانی در میان باشد.
حسینی با بیان اینکه ما مرید و مختار در افعال دیگران و افعال خداوند نیستیم، خاطرنشان کرد: ما تنها نسبت به افعال خودمان اراده داریم.
محمدجواد توکلی نیز در این نشست به پرسش‌های دانشجویان پاسخ داد و گفت: یک اشتباهی که برای برخی پیش می‌آید این است که می‌گویند اگر خدا به چیزی علم دارد باید آن چیز اتفاق بیفتد. این درست نیست. خدا نسبت به بسیاری مسائل علم دارد. برقرار کردن ارتباط میان علم الهی و جبر و اختیار انسان، قیاس مع‌الفارق است.
استاد دانشگاه علوم و معارف قرآن کریم تصریح کرد: نکته‌ای که میان انسان‌ها جاری است این است که می‌خواهند مسائل مربوط به خالق را که مسائل ویژه و منحصر به فرد است، با نگاه مخلوقی و بشری حل کنند. بین این‌ها سنخیتی وجود ندارد و نمی‌توان فعل خالق را با نگاه مخلوقی و در دایره ماده معنا کرد.
توکلی با رد این سؤال که بپرسیم خدا که می‌دانست من گناه می‌کنم چرا مرا خلق کرد، اظهار داشت: هر انسانی در هر زمان و هر شرایطی با هر وضعیتی جزئی از پازل خلقت است. او باید در آن زمان با آن شکل و شمایل خلق می‌شد. حالا که خلق شده خدا گفته این اراده دست تو است؛ می‌توانی بهشتی باشی یا جهنمی.
او با بیان اینکه قرار نیست خداوند ما را به سمت بهشت یا جهنم بفرستد، تصریح کرد: این ما هستیم که باید مجوز بهشت یا جهنم را برای خود صادر کنیم. به عنوان مثال شما وقتی زهر بخورید چه با اختیار چه اشتباهی، می‌میرید؛ چون خاصیتش کشتن است. عملی که شما را به سمت جهنم می‌کشاند و شما اسمش را گناه می‌گذارید هم خاصیتش این است و شما نمی‌توانید این خاصیت را از آن بگیرید.
استاد دانشگاه علوم و معارف قرآن کریم در ادامه سخنان خود با اشاره به دیدگاه معتزله و اشاعره، تصریح کرد: معتزله اعتقاد دارند انسان‌ها کاملاً مختارند اما اشاعره می‌گویند مجبورند. ولی ما می‌گوییم امر بین‌الامرین است. انسان در برخی موارد قطعاً مختار نیست مانند تعیین جنسیت یا شکل ظاهری که به عالم تکوین مربوط است.
او ادامه داد: در تکوین ما مثل موجودات دیگر هستیم و اختیاری نداریم. ولی در عالم تشریع، اختیار خود را نشان می‌دهد. زیرا اگر قرار بود مختار نباشیم ارسال رسل و هدایتگری معنایی نداشت و انسان‌ها طبق غریزه رفتار می‌کردند.
توکلی با طرح این پرسش که خدا می‌دانسته من گناه می‌کنم یا ثواب، پس چرا مرا آفریده است، گفت: پاسخ می‌دهیم این ربطی به اختیار ندارد. قرار نیست چون خدا می‌داند، دانستن او مانع اختیار ما شود. اگر اینطور باشد بهشت و جهنم رجحانی ندارد. اگر مجبور باشیم همه می‌توانند بهشت بروند یا همه می‌توانند جهنم بروند. پس باید اختیاری باشد و ما بر اساس آن انتخاب کنیم و عمل خود را سامان بدهیم تا خداوند ما را به بهشت یا جهنم ببرد.