بزرگنمايي:

آریا بانو - تسنیم / کتاب «فرایند استقرار جمهوی اسلامی» کتابی‌ مستند در حوزه انقلاب اسلامی است که خیلی خوب و جامع به رخدادهای متنهی به انقلاب اسلامی پرداخته است.
صادق عبدالهی نویسنده و متنقد، یادداشتی درباره این کتاب نوشته که برای انتشار در اختیار ما قرار گرفته است. این یادداشت را در ادامه می‌خوانید:
آیا مردم برای آب، برق و مسکن مجانی انقلاب کردند؟
حدود نیم‌قرن از انقلاب 57 مردم ایران می‌گذرد؛ یعنی از نسلی که اکنون در آستانهٔ کهن‌سالی قرار گرفته‌اند به بعد، هیچ‌کدام در زمان انقلاب ناظر رخدادها نبوده‌اند، علاوه‌برآن، پدیدهٔ شکاف نسلی نیز فهمیدن شرایط وقوع انقلاب را به تأخیر انداخته است. به‌هرحال سرعت استقرار نظام جمهوری اسلامی به فاصلهٔ کمی پس از پیروزی انقلاب، هم موجب تعجب و حیرت ناظران و تحلیل‌گران خارجی و داخلی در آن زمان شد و هم در شرایط فعلی، باعث به‌وجود آمدن پرسش‌ها و ابهاماتی درباره نحوهٔ استقرار نظام جمهوری اسلامی شده است؛ به‌ویژه با گذشت 44 سال از انقلاب و پدیدهٔ شکاف نسلی این پرسش‌ها به شکل جدی مطرح است:
نظام جمهوری اسلامی چگونه تأسیس شد؟
-چگونه در یک همه‌پرسی زودهنگام، 2/98 درصد شرکت‌کنندگان به جمهوری اسلامی رأی موافق دادند؟
-آیا اندیشهٔ جمهوری اسلامی به اندازهٔ کافی پخته شده بود و افکار عمومی جامعه نسبت به آن آگاهی کافی داشت؟
-آیا تصویب جمهوری اسلامی عجولانه و شتاب‌زده انجام شد؟
-آیا با شگردهای خاص رهبران انقلاب و با بسیج توده‌ها، آگاهی مردم تحت‌الشعاع فضای احساسی آن زمان قرار نگرفت و مردم ناآگاهانه به آن رأی ندادند؟
-عنوان جمهوری اسلامی چگونه مطرح شد؟ موافقان، مخالفان، منتقدان و دشمنان چه کردند؟
-میزان اطلاع مردم از مفهوم و معنای «ولایت‌فقیه» چه میزان بود و راهبران انقلاب تا چه حد برای روشن بودن معنای این اصطلاح تلاش کردند؟
-آیا انقلاب ماهیتی اسلامی در راستای اجرای فرامین این دین الهی داشت یا دین فقط دستاویز معترضان برای پیشبرد مخالفتشان با رژیم سابق بود؟
- فضای روشنفکری و مطبوعات در آن زمان کدام خط ‌مشی‌ها را دنبال کردند؟
-آیا مردم برای آب، برق و مسکن مجانی انقلاب کردند؟
کتاب «فرایند استقرار جمهوری اسلامی» نوشتهٔ محمد شفیعی فر (عضو هیئت‌علمی دانشگاه تهران) به این پرسش‌ها پاسخ می‌دهد. این کتاب از سوی «کانون اندیشه جوان» منتشر شده و توانسته است در کمتر از 200 صفحه رخدادهایی را که به «استقرار جمهوری اسلامی» منجر شده‌اند، به شکلی مستند و سریع روایت کند.
یک قرن تجربه پیش از انقلاب 57
در مقدمه کتاب «فرایند استقرار جمهوری اسلامی» بیان می‌شود که ایران معاصر پنج نهضت یا جریان عمده را تجربه کرده است: جنبش تنباکو 1269هـ.ش، انقلاب مشروطه 1285 هـ .ش، ملی‌شدن صنعت نفت 1329 هـ.ش، قیام 15 خرداد 1342 هـ ‌.ش، انقلاب اسلامی 1357هـ.ش. سه مورد اول با پیروزی مخالفان جریان به پایان رسید، قیام 15 خرداد با وجود تحول بینشی و نگرش در جامعه، به لحاظ خودجوش‌بودن آن و فقدان برنامه و سازماندهی لازم، با سرکوب شدید رژیم مواجه شد و به شکست انجامید. این شکست یک تذکر تاریخی بود و در پی آن، جامعه، نخبگان و رهبران انقلابی به این نتیجه رسیدند که باید برای بعد از انقلاب هم چاره‌اندیشی کرد و نظام سیاسی مطلوبی را به‌عنوان جایگزین نظام قبلی، طراحی کرد. هرچند این بازاندیشی پس از کودتای 28 مرداد 1342 برای برخی به وجود آمده بود؛ اما سرکوب شدید 15 خرداد و روند تحولات اوایل دهه 1340 ضرورت این بازاندیشی را دوچندان کرد؛ پس طراحی و نظریه‌پردازی به‌منظور ایجاد حکومت جایگزین در دستور کار افراد انقلابی قرار گرفت و در رأس همه، امام خمینی نظریهٔ ولایت‌فقیه را در سال 1348 ارائه کرد؛ بنابراین مردمی که در سال 57 انقلاب کردند در یک بازهٔ 100 ساله کارآزموده شده بودند و می‌دانستند به دنبال چه چیزی هستند.
گزارشی از دوره شتاب انقلاب اسلامی
کتاب «فرایند استقرار جمهوری اسلامی» در هفت فصل، دورهٔ شتاب انقلاب (از دی‌ماه 56 تا 11 فروردین 58) را گزارش می‌کند.
در فصل اول ویژگی‌های عمدهٔ جنبش دورهٔ شتاب بررسی شده است؛ این بررسی ناظر به سه مفهوم چیستی ماهیت جنبش، شیوهٔ رهبری جنبش و اهداف جنبش است.
در فصل‌های دوم و سوم خوانندگان با اصطلاح «جمهوری اسلامی» در دو بخش آشنا می‌شوند: اول با فرایند مطرح‌شدن این نوع از حکومت در جامعهٔ آن زمان و دوم با معنا و مفهومی از جمهوری اسلامی که موافقان و مخالفان بر سر آن منازعه و گفت‌وگو کردند.
در فصل چهارم واکنش سه گروه عمده و مهم از جریان‌های فکری حاضر در صحنهٔ انقلاب، نسبت به‌عنوان و محتوای جمهوری اسلامی بررسی می‌شود. این سه گروه به‌این‌ترتیب هستند: گروه‌ها و جریان‌های چپ، گروه‌های ملی‌گرا و میانه‌رو، سازمان مجاهدین خلق. در پایان فصل، پاسخ مدافعان جمهوری اسلامی به این جریان‌ها مرور می‌شود.
تفاوت بین انتخابات و رفراندوم
فصل‌های پنجم، ششم و هفتم کتاب، زمانی را روایت می‌کند که همهٔ اقشار مختلف جامعه بر سر معنای «جمهوری اسلامی ایران» به توافق رسیده‌اند؛ یعنی تفاوت میان شکل حقوقی و محتوایی آن را می‌دانستند، نسبت میان آن و دین اسلام و همچنین نسبت میان مردم و این نوع حکومت روشن شده بود و جزئیات آن موردبحث بود. در این فضا بود که دولت موقت موظف شد رفراندوم را برگزار کند. انقلاب 57 مردم ایران، تنها انقلاب در جهان معاصر است که خود را به همه‌پرسی گذاشته است؛ پس طبیعی است که اصل رفراندوم، شرایط برگزاری و شیوه‌های حکومتی نامزد حاکمیت مورد بحث و نقد باشند. ایالات متحدهٔ آمریکا مدل‌های حکومتی احتمالی در ایران را بر اساس منافع خودش به‌این‌ترتیب عنوان کرده بود: «مشروطهٔ سلطنتی، شورای نیابت سلطنت، ایجاد یک جمهوری توسط میانه‌روها و جبههٔ ملی، جمهوری اسلامی توسط طرف‌داران امام خمینی، حکومت‌نظامی به شکل لیبی» و جریان‌های داخل کشور هم این انواع را: «جمهوری دموکراتیک اسلامی، جمهوری دمکراتیک خلق، جمهوری مطلق، جمهوری اسلامی». کتاب این نکتهٔ مهم را آشکار می‌کند که میان رفراندوم و انتخابات تفاوت وجود دارد؛ انتخابات، انتخاب‌کردن از میان چند گزینه است و رفراندوم، پرسش در مورد یک گزینه است که به آری و نه، منتهی می‌شود. سرانجام جمهوری اسلامی «آری» گرفت و در 12 فروردین 58 مستقر شد.