آریا بانو - تسنیم /نهضت سفرنامه‌نویسی در ایران اگرچه در دوره صفوی شروع شد،‌ اما شکل‌گیری آن را باید به دوره قاجار مرتبط دانست،‌ ادبیات حج در ایران مولود این دوره تاریخی به‌ویژه در فاصله سال‌های 1290 تا 1320 قمری است، کارشناسان بر این باورند که سفرنامه‌های حج قاجاری گنجینه‌های پایان‌ناپذیر برای شناخت بسیاری از مسائل دینی، فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی و تمدنی مسلمانان هستند.
در این دوره، با توجه به توسعه امکانات سفر و افزایش ارتباطات، بسیاری از نویسندگان و مسافران به سفر حج می‌رفتند و تجربیات خود را در ترکیب با مشاهدات اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی به رشته تحریر درمی‌آوردند.
سفرنامه‌های این دوره، به‌ویژه نوشته‌جاتی که به سفر به مکه و مدینه مربوط می‌شود، از لحاظ ادبی و تاریخی اهمیت بالایی دارند. این آثار عمدتاً شامل توصیف جزئیات مناسک حج، زندگی روزمره حجاج، فرهنگ بومی و شرایط سیاسی اجتماعی آن زمان هستند، به‌عبارت دیگر این سفرنامه‌ها نه‌تنها به‌عنوان اسناد تاریخی مهم به‌شمار می‌روند، بلکه نمایانگر تحولات اجتماعی، فرهنگی و دینی ایران در دوره قاجار نیز هستند.
در سنت سفرنامه‌نویسی‌، زنان معمولاً جایگاهی نداشتند،‌ از همین دوره قاجار بود که زنان سفرنامه‌نویس ظهور کردند و معمولاً سفرنامه‌هایی از حج را به‌رشته تحریر درآورده‌اند‌، پژوهش‌ها نشان می‌دهد که از 290 سفرنامه حج نگاشته‌شده در ادبیات فارسی 36 سفرنامه متعلق به زنان است.
بررسی این سفرنامه‌ها نشان می‌دهد که زنان نویسنده به توصیف احساسات خود و جزئیات کوچکی که در این سفرها اتفاق می‌افتد می‌پردازند و نقاط مشترک بسیاری هم دارند، مثلاً از جملات کوتاه و ساده استفاده می‌کنند و محاوره‌ای می‌نویسند، در تلاش هستند نثر فارسی را به ساده‌ترین شکل ممکن و نزدیک‌ترین حالت به نثر معیار به‌کار ببرند و به‌دنبال پیچیده و متکلّفانه کردن جملات خود نیستند، آن‌ها به‌خلاف مردان سفرنامه‌نویس، نسبت‌به آلودگی آب‌های آشامیدنی در طول سفر و عدم رعایت بهداشت در منزل‌ها حساس هستند و غالباً رگه‌هایی از نژادپرستی و عرب‌ستیزی را هم در آثار خود نشان می‌دهند، بسیار صریحند و تمایل دارند روایت خود را سریع و پشت‌سرهم تعریف کنند.
سفرنامه‌های مشهوری از سفرنامه‌های حج زنان دوره قاجار به‌یادگار مانده است،‌ که خواندنشان موجب می‌شود با شرایط اجتماعی و فرهنگی اواخر دوره قاجار و چگونگی وضعیت زنان ایرانی در حدود 150 سال پیش بیشتر آشنا شویم.
برخی از مهمترین سفرنامه‌های حج زنان عبارتند از:
سفرنامه مکه دختر فرهادمیرزا
این سفرنامه در فصلنامه میقات حج به‌کوشش رسول جعفریان منتشر شده است. این سفرنامه 57صفحه‌ای شرح‌حال سفر دختر فرهادمیرزا و همسر وزیر لشکر در شهریور 1259 شمسی به مکه است. دختر فرهادمیرزا زنی بوده که بر اوضاع قافله‌اش تسلط داشته است و این تسلط را در چندین جای سفرنامه به‌خوبی نشان می‌دهد. او با اعتراض به توقف بی‌مورد کشتی مسافربری‌شان در جده و توبیخ صاحب‌منصبان به‌خاطر این توقف، اسباب حرکت کشتی را فراهم می‌کند و در جایی دیگر مقابل رشوه‌خواری می‌ایستد و قافله‌اش را نجات می‌دهد.
دختر فرهادمیرزا تلاش می‌کند در ساده‌ترین حالت ممکن بنویسد و از جملات کوتاه و ساده استفاده می‌کند، به‌گونه‌ای که مخاطب امروز تصور نمی‌کند که با متنی 150ساله روبه‌روست.
«سه روز به آخر دریا»
این سفرنامه متعلق به شاهزاده‌خانم قاجاری است که به‌کوشش انتشارات اطراف منتشر شده است، نام او در هیچ جای کتاب ذکر نشده است اما براساس گفته‌های خودش، او دختر شاهزاده مبارک‌میرزا، نوه شاهزاده محمودمیرزا و نوه فتحعلی‌شاه قاجار است، هم‌چنین از سمت مادر نوه نادرشاه افشار است.
او هم مانند اغلب زنان سفرنامه‌نویس دوره قاجار به‌تنهایی سفری به‌مقصد عتبات و سپس مکه را آغاز می‌کند،‌ سفری با مخاطرات فراوان، از سوختگی با آب جوش تا خطر بی‌آبی و احتمال مرگ در دریا. این سفرنامه شگفتی‌هایی را نیز برای مخاطب به‌همراه دارد،‌ شگفتی‌هایی از تجربات معنوی این شاهزاده خانم در دوران سفر تا خواب دیدن چهارده‌معصوم(ع).

جذابیت سفرنامه او در این است که کنار اتفاقات سفر، ریزه‌کاری‌ها و روزمرگی‌ها را هم ثبت کرده و از جزئیاتی گفته است که به خواننده امکان می‌دهد تصویری روشن‌تر از آن دوره داشته باشد. این زن باهوش، صریح و جسور ترسی از مناسبات مرسوم دولتمردان نداشت و بی‌پرده هر آنچه را دیده بود، ثبت کرده بود، به همین خاطر نوشته‌هایش وجوه نادیده آن دوره تاریخی را به ما نشان می‌دهد.
«چادر کردیم،‌ رفتیم تماشا» سفرنامه عالیه شیرازی
این سفرنامه نیز توسط انتشارات اطراف منتشر شده است،‌ عالیه خانم زنی است که وضع مالی چندان مساعدی ندارد و مانند شاهزاده خانم یا دختر فرهادمیرزا با حشم و خدم و امکانات رفاهی فراوان سفر نمی‌کند، بارها پیش می‌آید که عالیه حتی پول خرید یک جفت کفش یا یک دست لباس گرم را ندارد و دنبال کسی است که بتواند از او پول قرض بگیرد.

عالیه هم به‌تنهایی سفر می‌کند و طی سفر دوستانی پیدا می‌کند و گاهی از شرایطش راضی و خشنود است و گاهی هم آرزو می‌کند هیچ‌کس با شرایطی مشابه شرایط او به سفر مکه نرود.
«خانم فردا کوچ است» سفرنامه سکینه‌سلطان از همسران ناصرالدین شاه
این کتاب نیز توسط نشر اطراف منتشر شده و شرح سفر یکی از همسران ناصر‌الدین شاه، به زیارت مکه و عتبات است. وقارالدوله سفرش‌ را چهار سال بعد از کشته شدن ‌شاه و زمانی که به همسری معتصم‌الملک درآمده است، شروع می‌کند ولی همچنان در این سفر به‌یاد ناصرالدین‌شاه است و خاطراتی از او ذکر می‌کند. او نیز همچون دیگر زنان هم‌دوره‌اش، شاهزاده خانم قاجاری و عالیه خانم شیرازی، علاوه بر شرح رویدادهای سفر، در مورد جزئیات روزمره زندگی و حواشی کاروانش هم صحبت می‌کند. شیوه نگارشی این زن، قلم شیوا و طبع شاعرانه‌اش روزنگاری‌ها و خاطرات او را به روایتی منحصربه‌فرد تبدیل کرده است.