آریا بانو - خراسان / در روز جهانی غذا از اصطلاح «شهروند غذایی» گفتیم، کسانی که حساسیت زیادی روی این که چه‌ چیزی چه‌زمانی و چگونه غذا بخوریم، دارند
 کوکاکولا برای یک آمریکایی یا اروپایی معمولی خطری بسیار کشنده‌تر از القاعده محسوب می‌شود. درباره‌ اهمیت غذا همین‌قدر بدانید که انسان معمولی در شروع قرن بیست و یکم بیشتر در معرض مردن بر اثر پرخوری در مک دونالد است تا مردن بر اثر قحطی! از آن‌جا که خوردن بیشتر از گرسنگی جان افراد را می‌گیرد، در جامعه‌شناسی غذا که یکی از شاخه‌های نوین جامعه شناسی است، ابعاد اجتماعی و فرهنگی تغذیه انسانی مطالعه می‌شود. «جان آتلمی» در همین باره می‌گوید: «به من بگو چه می‌خوری تا بگویم کیستی؟» در تقویم جهانی، 16 اکتبر هر سال روز جهانی غذا(World Food Day یا WFD) است. به همین مناسبت به بررسی یکی از تازه‌ترین مبانی پیرامون آن یعنی شهروند غذایی پرداخته‌ایم. شهروندان غذایی در اصل حساسیت زیادی روی این که چه چیزی بخوریم، چه زمانی بخوریم و چگونه بخوریم، دارند. آن‌ها به نحوه تولید غذا از زمان کشت تا برداشت و فراوری در کارخانه هم اهمیت می‌دهند. در پرونده امروز زندگی‌سلام دغدغه‌های فکری شهروندان غذایی و نتایج این دقت بر چرخه غذایی را بررسی کردیم.
مفهوم «آب مجازی» برای آماده کردن غذاها
خوردن، امروزه پاسخی برای رفع نیاز گرسنگی است و معدود افرادی هستند که پیش از خوردن یک همبرگر حساب کنند دو هزار و 800 لیتر آب برای آماده کردنش مصرف شده است. مفهوم «آب مجازی» توسط پژوهشگر بریتانیایی، پرفسور جان آنتونی آلن در دهه 1990 میلادی مطرح شد. از آن زمان تا‌کنون پژوهش‌های او مورد توجه فراوان بخش‌های اقتصاد و سیاست قرار گرفت. استفاده از آب به صورت غیر‌مستقیم و برای مصارفی به جز کشاورزی، دام پروری، صنعت، شرب، پخت‌و‌پز، استحمام و شست‌و‌شوی وسایل زندگی را آب مجازی می‌نامیم. سرانه آب مستقیم، روزانه بین 150 تا 300 لیتر و سرانه مصرف آب مجازی روزانه بین سه تا پنج هزار لیتر برای هر نفر است.
قحطی، دشمن بشریت است
تولید و عرضه غذا یک چرخه‌ وسیع را تحت تاثیر قرار می‌دهد؛ چیزی که شاید در دنیای امروز کمتر به آن توجه کنیم. قحطی طی هزاران سال بدترین دشمن بشریت بود به طوری که کاهش یا افزایش بارندگی و اتفاقاتی که به دنبالش رخ می‌داد، تولید غذا را از کار می‌انداخت. بیایید نگاهی به تاریخ بیندازیم. در آوریل 1694 میلادی یک مقام رسمی فرانسوی شهر بووه تاثیر قحطی و بالارفتن قیمت غذا را این‌طور توصیف کرد: «ثروتمندان قیمت‌های گزافی برای هرغذایی که احتکار کرده بودند، دریافت می‌کردند. به این ترتیب توده انبوه فقرا از گرسنگی می‌مردند. 15 درصد کل جمعیت بین سال‌های 1692 و 1694 از گرسنگی تلف شدند. علاوه بر آن افراد غنی، برای رسیدن به خواسته‌هایشان از قشر آسیب‌پذیر و پایین‌دست در ازای مقدار کمی آذوقه برای کار در مزرعه بیگاری می‌کشیدند». نمود این کار هم اکنون شرکت‌های تعاونی با ساختار دولتی هستند که به رقیب کشاورزان تبدیل شده‌اند و سعی می‌کنند به ارزان‌ترین قیمت، محصولات را بخرند و بعد از اعمال سود دندان‌گیر خودشان، آن را به عرضه برسانند.

رابطه خوردن یک همبرگر و آلودگی محیط‌ زیست با خودرو
یک فعال حقوق حیوانات می‌گوید: هر همبرگر معادل 320 کیلومتر رانندگی با خودرو به محیط‌زیست آسیب می‌زند. فکر کردن به آن چه می‌خوریم ممکن است پردردسر به نظر برسد اما نتیجه‌اش رژیم غذایی و بسیاری از شاخص ها را در صنعت پر سود غذا تغییر خواهد داد. بررسی انجام شده در سال 2020 برای اتحادیه جهانی غذا نشان داد که تا 37 درصد انتشار گازهای گلخانه‌ای در جهان می تواند به سیستم غذایی مربوط باشد، از جمله تولید محصولات کشاورزی و دامی، حمل‌و‌نقل، تغییر کاربری زمین (از جمله جنگل‌زدایی)، اتلاف مواد غذایی و ضایعات. طبق گفته عضو هیئت مدیره انجمن کنسرو و کمیسیون کشاورزی اتاق تهران، صنعت غذا صنعت انرژی‌بری نیست، اما می‌توان در حوزه انرژی با اعمال ملاحظاتی، آسیب‌های زیست محیطی‌اش را به شدت کاهش داد. استفاده از آب قابل بازیافت مصرف شده در صنعت و جانمایی مناسب کارخانه، آلودگی‌های زیست‌محیطی ناشی از حمل‌و‌نقل را کاهش می‌دهد. کاهش میزان ضایعات مواد غذایی و کالاهای کشاورزی از زمان تولید تا زمان مصرف نکته موثر دیگری است که باید به آن توجه کرد.
مفهوم شهروند غذایی در ایتالیا
شهروند غذایی کسی است که خود را در خصوص انتخاب‌های غذایی مسئول می‌داند و درباره کیفیت، نحوه تولید، نحوه توزیع و مسائل زیست‌محیطی مربوط به آن حساس است. برای شهروند غذایی مهم است چه کارگری در کجای جهان با چه میزان از دستمزد محصول غذایی‌اش را تولید کرده باشد. برای او مهم است آن چه به عنوان سوخت به بدنش برای ادامه زندگی وارد می‌کند، به جهان و محیط‌زیست لطمه‌ای وارد نکند. منصور ضابطیان در کتاب سه‌رنگ در همین باره می‌نویسد: «شهروندان غذایی مواد خوراکی کاملا ارگانیک را که بعضا در حیاط خانه‌شان کاشته شده در بشقاب سرامیک یا سفال و چینی سرو می‌کنند. این افراد عمدتا به جنبش اسلوفود هم علاقه مندند، جنبشی که از سال 1986 در ایتالیا همزمان با افتتاح شعبه‌های مک دونالد در رم به راه افتاد و در سرتاسر ایتالیا ریشه دواند و به نوعی موضع‌گیری در مقابل پخت سریع غذا در فست فودها که بر جریان زندگی سالم مردم تاثیر مخرب داشت، قلمداد می‌شد.» ضابطیان در سفرش به ایتالیا در مراسمی با یکی از شهروندان‌غذایی گپ می‌زند که می‌گوید: «سرمایه‌داری روی عادت‌های مردم در غذا خوردن تاثیر گذاشته و آن‌ها را در خصوص چیزی که می‌خورند بی‌تفاوت کرده‌ است. این جنبش سعی دارد بگوید غذا فقط وسیله تامین نیازهای فیزیولوژیک نیست بلکه می‌تواند یک پدیده اجتماعی سیاسی باشد. مردم از قدرت تاثیرگذاری‌‌شان روی نظام‎های سرمایه‌داری مربوط به غذا بی‌خبر‌ند. سازمان‌های چند ملیتی مدیریت 12 شرکت اصلی و حدود 40 شرکت واسطه کنترل غذا را در جهان برعهده دارند که از طرفی کشاورز و دامدار را استثمار می‌کنند و از طرفی مردم را وادار می‌کنند که حق هیچ مشارکتی را در تصمیم‌گیری در خصوص غذای‌شان نداشته باشند.»
مافیا تصمیم می‌گیرند چطور سیر شوید!
برای کسی که عنوان شهروند غذایی را یدک می‌کشد، مهم است که آن چه می‌خورد نتیجه چرخه‌ فاسدی نباشد. او باور دارد که باید تولیدکنندگان غذا (کشاورزان و دامداران) حق خود را برای تلاش‌شان بگیرند و تحت آسیب و ظلم سرمایه داران نباشند. در همین راستا نگاهی به آمار یکی از مرکزهای تحقیقات می‌اندازیم که می‌گوید: «ارزش تجارت موسوم به آگرومافیا (مافیای کشاورزی) طبق آمار رسمی از 12.5 میلیارد یورو در سال 2011 به 22 میلیارد یورو در سال 2018 رسیده است. یک گروه در سایه مافیایی که کسی به درستی آن‌ها را نمی‌شناسد، بر همه چیز از جمله تعیین قیمت، حمل‌و‌نقل، ارزش‌گذاری و بسته‌بندی نظارت دارند و صادرات و واردات پنهان تحت کنترل‌شان است.» مافیا فقط به سودش فکر می‌کند؛ در دوران رکود اقتصادی ایتالیا بسیاری از زمین‌های کشاورزی را از درآمد حاصل از مواد مخدر خرید و جریان کشاورزی را در بسیاری از نقاط ایتالیا به دست گرفت. طبق برخی مقالات آن‌ها در مقطعی توانستند با ارعاب و رشوه از محل کمک‌های اتحادیه اروپا برای گسترش کشاورزی در مقابل هر هکتار زمین یک میلیون یورو از دولت اروپا دریافت کنند، در حالی که فقط 37 هزار یورو از آن را به کشاورزان صاحب زمین دادند و این یعنی یک تجارت 2700 درصدی! این حقه کم سروصداتر از مخدر است! به گفته سخنگوی اندیشکده مستقر در رم، جنایت در کشاورزی و زنجیره غذایی به همین‌جا ختم نمی‌شود. در سال‌های اخیر، آن‌ها به کل زنجیره غذایی نفوذ کرده‌اند. مافیا با بهره‌گیری از بحران اقتصادی 10 ساله در ایتالیا، زمین‌های کشاورزی ارزان، دام، بازارها و رستوران‌ها را می خرد و از طریق یکی از صنایع پیشرو در این کشور پول شویی می‌کند.
دومین تقلب سودآور دنیا
یکی دیگر از حساسیت‌های شهروند غذایی، مفید و سالم بودن غذاست، این که آن چه می‌خوریم به حفظ نشاط و سلامت‌مان کمک کند و دور از هرگونه آلودگی و بیماری باشد. با این اوصاف تقلب اصلی‌ترین خطر موجود است. در همین راستا «کریس وانستینکیست» از Europol (یک مرکز تحقیقاتی پلیسی) می‌گوید: «تقلب در محصولات غذایی هم اکنون دومین مقوله سودآور در اتحادیه اروپا پس از قاچاق مواد مخدر است. غذا صنعتی است که سود دارد. زنان هر چند ماه یک کیف دستی می‌خرند اما شما مجبورید هر روز غذا بخورید. غذاهای ارگانیک تقلبی سودآورترین حوزه است». در یک عملیات ضدفساد، گروه‌های ایتالیایی پیدا شدند که گندم‌های بی‌کیفیت را از رومانی وارد می کردند و برچسب ارگانیک روی آن می‌زدند که قیمت آن سه تا چهار برابر بیشتر است. همچنین در مقاله دیگری می‌خوانیم: «سازمان‌های تحت حمایت مافیا پنیرهای موزارلایی را که بر اثر ماندگی زرد شده اند با مواد شوینده سفید می‌کنند». در گفته‌ای رسمی به نقل از پلیس، مافیا احاطه‌ زیادی بر تجارت روغن زیتون ایتالیا دارد و حدود 50 درصد روغن زیتونی که به عنوان روغن زیتون فوق بکر از ایتالیا صادر می‌شود، تقلبی است و این یک زنگ خطر جدی است چراکه برای مصرف کننده هیچ خطری بالاتر از تقلب در مواد غذایی نیست! هانا روبرتز در مقاله‌ای با عنوان چطور مافیا غذای ما را در دست گرفتند، نوشته: «ردپای مافیا را می‌توان از مزارع تا باغ‌های زیتون باستانی پوگلیا، دنبال کرد. سازمان‌های مافیایی ایتالیا در بخش غذا و کشاورزی، از تولید گرفته تا بسته‌بندی، حمل و نقل و توزیع، ریشه دوانده‌اند. داده‌های پلیس نشان می‌دهد که تمام سندیکاهای اصلی جنایت ایتالیا (کامورای ناپولیتن، سیسیلی و جایی در منطقه کالابریا) در کشاورزی سرمایه‌گذاری می‌کنند». بر اساس گزارش کمیته پارلمانی ضدمافیا در سال 2017، گردش مالی سندیکاهای مافیایی در ایتالیا 150 میلیارد یورو برآورد می شود. پروفسور سانتینو می‌گوید: «ایتالیا سومین قدرت بزرگ کشاورزی در اروپاست. مافیا همه درآمدهای غیرقانونی خود را پنهان نگه می‌دارند، آن‌ها هزینه تولید را کاهش می‌دهند و می‌توانند آثار بحران را به نفع خود تمام کنند.» روبرتو مونکالو، رئیس بزرگ ترین انجمن صنعت کشاورزی ایتالیا می‌گوید: «دلیل اصلی افزایش مافیا در این صنعت، درآمد بالایی است که از این طریق به گردش درمی‌آید. مصرف مستمر غذا، کشاورزی را به طرزی استثنایی سودآور کرده است. برای مثال سود حاصل از روغن زیتون می‌تواند کم ریسک‌تر و بسیار بیشتر از سود حاصل از کوکائین باشد.»
شهروند غذایی در دنیا
یک شهروند تولید کننده غذا با حمایت از مزارع کوچک، کشاورزان، زمین‌داران و بازارهای منطقه فرصت‌های تغییر را شناسایی کرده و سپس از طریق آن‌ها در ایجاد یک سیستم غذایی که به مردم خدمت می‌کند و نه به شرکت‌ها، فعالیت دارد. سیستم‌غذایی پایدار نوعی سیستم غذایی است که غذای سالم را برای مردم فراهم می‌کند و سیستم‌های پایدار زیست محیطی، اقتصادی و اجتماعی را به همراه دارد. سیستم‌های غذایی پایدار با توسعه روش‌های کشاورزی پایدار، توسعه سیستم‌های توزیع پایدارتر موادغذایی، ایجاد رژیم‌های غذایی پایدار و کاهش ضایعات مواد‌غذایی آغاز می‌شود.
منابع این پرونده: ft.com، Europol، کتاب سه رنگ منصور ضابطیان
نویسنده : مهدیس مرادیان | روزنامه‌نگار