گوناگون/ مساجد تاریخی خراسان جنوبی

آریا بانو - خبرآنلاین / خراسان جنوبی، دیاری کهن و پر از ایمان، با مساجد تاریخی‌اش همچون نگین‌هایی در دل کویر می‌درخشد. این مساجد، نه تنها شاهکارهای معماری اسلامی، بلکه نمادهایی از پیوند عمیق مردم این سرزمین با دین و فرهنگ هستند.
خراسان جنوبی، دیاری کهن با فرهنگی اصیل و مردمانی متدین، سرشار از مساجد تاریخی است که هرکدام گواهی بر ایمان عمیق و پرشور مردم این دیار دارند. این مساجد، که در دل کویر و در میان بیابان‌های وسیع پراکنده‌اند، نه تنها مکان‌هایی برای نماز و عبادت، بلکه نمادهایی از پیوند عمیق میان مردم و ایمان‌شان به خداوند هستند.
بنابر روایت خبرگزاری شبستان، از گنبدهای بلند و مناره‌های رفیع گرفته تا کاشی‌کاری‌های زیبا و نقوش هنری که در دیوارهای این مساجد نقش بسته‌اند، همه و همه نشان از ذوق و سلیقه هنرمندان دیاری دارند که در دل کویر و در دل تاریخ، هنر خود را برای نسل‌ها به یادگار گذاشته‌اند. هر مسجد داستانی از عصرهای مختلف تاریخ ایران را روایت می‌کند و در دل دیوارهای آجری و کاشی‌کاری‌های رنگارنگ آن‌ها، می‌توان صدای آرامش و معنویت را شنید.
این دیار با تاریخ پربار خود، همیشه به عنوان مکانی شناخته شده که در آن دین و دیانت در کنار هنر و معماری به شکوفایی رسیده‌اند. از مسجد جامع فردوس و قاین و مسجد رقه بشرویه گرفته تا سایر مساجد در شهرستان‌های مختلف، هرکدام با ویژگی‌های خاص خود، شاهدی بر تدین و ایمان راستین مردمان این خطه هستند که در سایه این مساجد، همواره نور دین و معرفت در دل‌های مردم تابیده است.
شش مسجد تاریخی استان شامل مسجد جامع قاین، مسجد جامع افین، مسجد جامع فردوس، مسجد رقه بشرویه، مسجد هندوالان درمیان و مسجد کوشک در فهرست بررسی اولیه ثبت جهانی مساجد ایران از استان خراسان جنوبی مورد پذیرش قرار گرفت که پس از بررسی‌های به عمل آمده پرونده سه مسجد تاریخی رقه، مسجد جامع قاین و مسجد جامع فردوس در فهرست نهایی مساجد تاریخی استان برای ثبت در سازمان جهانی یونسکو ارسال شده است.
در آینده نزدیک ناظران و کارشناسان ذی صلاح برای بررسی بیشتر با حضور در استان از سه مسجد فوق بازدید میدانی به عمل آورند. پرونده مساجد ایران در دو سال آینده در سازمان جهانی یونسکو مورد بررسی و تایید نهایی قرار خواهد گرفت.
در این گزارش، به معرفی و توصیف سه مساجد تاریخی و شاخص استان خراسان جنوبی که در مسیر جهانی شدن قرار گرفتند، خواهیم پرداخت تا شاهد این آثار مذهبی و فرهنگی باشیم که نه تنها معماری زیبایی دارند، بلکه در دل خود تاریخ و ایمان مردم این سرزمین را نیز به تصویر می‌کشند.

مسجد جامع قاین؛ از کاخ تا عبادتگاه
مسجد جامع قاین، که به «مسجد ذوالقبلتین» نیز شهرت دارد، یکی از باارزش‌ترین و زیباترین آثار تاریخی ایران است که با قدمتی بیش از یک‌هزار و 100 سال همچنان به عنوان بلندترین عمارت شهر قاین، همچون نگینی درخشان در دل این شهر تاریخی می‌درخشد. این مسجد که در گذشته کاخ فرمانروای قهستان بوده، با ویژگی‌های منحصر به‌فرد معماری و تاریخ غنی خود، جاذبه‌ای برجسته برای گردشگران داخلی و خارجی به شمار می‌رود.
این مسجد نمادی از شکوه معماری ایران در دوران اسلامی است و با داشتن دو محراب، یکی به سوی کعبه و دیگری به سوی بیت‌المقدس، به عنوان نخستین اثر تاریخی ثبت‌شده در استان خراسان جنوبی شناخته می‌شود. به اعتقاد بسیاری از محققان، مسجد جامع قاین در ابتدا به عنوان آتشکده‌ای در دوران ساسانیان تأسیس شده و سپس در دوران اسلامی به مسجد تبدیل گردیده است. برخی دیگر معتقدند که این مسجد ابتدا به عنوان کاخی مجلل در زمان فرمانروایی عمادالدین محتشم قاینی در قرن هفتم هجری ساخته شده است.

مسجد جامع قاین، که در طول تاریخ دستخوش آسیب‌های ناشی از زلزله‌های متعدد شده، در کتیبه‌هایی که در ایوان مسجد قرار دارد، بازسازی‌های مختلف آن ذکر شده است. یکی از این کتیبه‌ها به فرمان جمشید قارن، حاکم قاین در دوره تیموریان، تعمیرات مسجد را یادآوری می‌کند. همچنین در طول دوره صفویه، شاه سلیمان صفوی دستور بازسازی و مرمت مسجد را صادر کرده است.
مسجد جامع قاین با داشتن ابعادی همچون 2470 متر مربع مساحت و 120 متر مربع عرصه داخلی، با ایوانی باشکوه که ارتفاع آن به 18 متر می‌رسد، نمایانگر هنر بی‌نظیر معماری ایران است. این ایوان که از نظر معماری به مسجد گوهرشاد شباهت دارد، با گنبدها و طاق‌های زیبای خود، جلوه‌ای خاص به مسجد بخشیده است. منبر چوبی نفیس این مسجد که از چوب چنار ساخته شده، به دلیل تزئینات زیبای خود و تاریخ دقیق ساختش در سال 1082 هجری قمری، یکی دیگر از شاهکارهای هنری این بنای مذهبی است.

وجود یک پایاب مسقف در صحن مسجد که به منظور تأمین آب قنات جعفرآباد ساخته شده، از دیگر ویژگی‌های جالب معماری این مسجد است. همچنین، ساعت آفتابی موجود در صحن مسجد، به عنوان وسیله‌ای برای تعیین وقت شرعی، نشان‌دهنده توجه به جزئیات در معماری این بناست. در کنار این ویژگی‌های معماری، درب تاریخی مسجد نیز با تزئینات گره‌چینی زیبا و کتیبه‌هایی که نشان از تاریخچه آن دارد، یکی دیگر از جلوه‌های هنری مسجد جامع قاین به شمار می‌رود. این درب چوبی که از چوب چنار ساخته شده، به سبک و سیاق منبر مسجد، نشانی از دقت و ظرافت هنرمندان دوره صفویه دارد.
مسجد جامع قاین، با تاریخ پر فراز و نشیب خود، همچنان به عنوان یک جاذبه مهم فرهنگی و مذهبی، بر شکوه و عظمت معماری اسلامی ایران تأکید دارد و به عنوان یک میراث ارزشمند، در قلب قاین جای دارد و به دلیل معماری باشکوه و تزئینات زیبای خود که توسط هنرمندان برجسته ایرانی طراحی شده است، در طول سال‌ها توجه بسیاری از باستان‌شناسان و گردشگران را به خود جلب کرده است.

مسجد جامع فردوس؛ شاهکار معماری خراسانی
مسجد جامع فردوس، که در مرکز بافت تاریخی شهر فردوس (که پیش از سال 1314 خورشیدی به نام «تون» شناخته می‌شد) قرار دارد، یکی از آثار برجسته معماری اسلامی و اسلامی ایرانی در خراسان است. این مسجد از آثار تاریخی ارزشمند قرن ششم هجری قمری است که با وجود تحولات و زلزله‌های متعدد در طول تاریخ، ساختار و ویژگی‌های معماری خود را حفظ کرده است و همچنان جایگاه ویژه‌ای در تاریخ معماری اسلامی دارد.
این بنا در سبک معماری «خراسانی» ساخته شده و جزو مساجد دو ایوانی با طرحی منظم و هارمونیک است. نقشه این مسجد شامل میان‌سرا، ایوان قبله، شبستان‌های جانبی (شرقی و غربی) و ایوان‌های جانبی است. بخش‌هایی از این مسجد که در دوره‌های مختلف دستخوش تغییرات و مرمت‌هایی شده است، همچنان ویژگی‌های معماری اولیه خود را حفظ کرده و به ویژه در ایوان قبله و تزئینات آجرکاری آن، سبک معماری خراسانی را نمایان می‌سازد.
یکی از ویژگی‌های برجسته این مسجد، استفاده استادانه از آجر، کاشی و گچ است که در تزئینات داخلی و خارجی بنا به کار رفته است. ایوان قبله با ارتفاع 16 متر و پوشش طاق و تویزه، یکی از اجزای اصلی و زیبا در ساختار مسجد به شمار می‌آید. تزئینات آجرکاری مسجد به ویژه در نمای ایوان قبله با نقوش هندسی و گره‌های آجری بسیار چشم‌نواز است و از مهارت‌های برجسته هنرمندان دوره‌های مختلف در استفاده از آجرهای تراش‌خورده و مشبک حکایت دارد.

در تزئینات مسجد، تلفیقی از آجر و کاشی‌های رنگی، به ویژه کاشی‌های فیروزه‌ای و آجرهای مشبک مشاهده می‌شود. این ترکیب زیبا در ساختار ایوان قبله و نمای پایه‌های ایوان‌های جانبی به خوبی نمایان است. در برخی از این قسمت‌ها، از نقوش هندسی پیچیده و طرح‌های «لا» مانند استفاده شده که هویت معماری خراسانی را تداعی می‌کند.
مسجد جامع فردوس نه تنها از جنبه معماری اهمیت دارد و جاذبه‌ای بی‌نظیر برای علاقمندان به تاریخ و معماری است، بلکه نقش فرهنگی و اجتماعی مهمی نیز در تاریخ منطقه ایفا کرده است. در طول تاریخ، این مسجد مرکز فعالیت‌های مذهبی، علمی و اجتماعی بوده و بسیاری از علما و شخصیت‌های دینی در این مکان به فعالیت پرداخته‌اند. 
یکی از جذاب‌ترین قسمت‌های این مسجد، شبستان‌های آن است که به دلیل ارتفاع زیاد و ستون‌های عظیم، به خصوص در شبستان صدستونی، شهرت یافته است. این شبستان که در اوایل دوره قاجاریه ساخته شد، با ستون‌های ضخیم خود ساختار خشتی و گلی سنگینی را نگه می‌داشت. در کنار شبستان‌ها، ایوان‌های جانبی و رواق‌های اطراف صحن مسجد هم از زیبایی‌های خاص خود برخوردارند. ایوان غربی که متعلق به قرن پنجم و ششم هجری قمری است، با پوشش طاق و تویزه‌اش، از نمونه‌های بی‌نظیر معماری سلجوقی در این منطقه به شمار می‌رود.
یکی از بزرگترین حوادثی که به مسجد آسیب زد، زلزله سال 1347 خورشیدی بود که باعث تخریب بخش‌هایی از مسجد گردید. به رغم این آسیب‌ها، ترمیم و بازسازی‌های انجام شده در سال‌های اخیر باعث حفظ معماری اصیل آن شده است. مسجد جامع فردوس در سال 1354، در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید و تحت حفاظت سازمان میراث فرهنگی قرار گرفت. همچنین، این بنا در حال حاضر در فهرست بررسی ثبت جهانی قرار دارد که نشان‌دهنده اهمیت فرهنگی و تاریخی این بنا در سطح جهانی است. 
رخشان در تاریخ؛ مسجد جامع رقه بشرویه
مسجد جامع رقه بشرویه، یکی از بناهای تاریخی و منحصر به فرد ایران است که در 18 کیلومتری جنوب غربی شهر بشرویه و در فاصله 100 متری شمال شرق روستای رقه واقع شده است. این مسجد در ابتدا به سبک معماری دو ایوانی خراسانی ساخته شده و از جمله قدیمی‌ترین مساجد منطقه به شمار می‌رود. ساخت مساجد دو ایوانی در قرن ششم و اوایل قرن هفتم رایج بود و مسجد رقه یکی از نمونه‌های برجسته این سبک معماری است. اگرچه مسجد رقه در گذشته به عنوان مسجد جامع شهر رقه شناخته می‌شد، اکنون به عنوان یک اثر تاریخی و مذهبی همچنان برای برپایی نماز جمعه و جماعت مورد استفاده قرار می‌گیرد.

مسجد جامع رقه از اوایل دوره اسلامی شکل گرفته و به احتمال زیاد همان مسجدی است که ناصرخسرو در سفرنامه خود از آن یاد کرده است. وی در سال 444 هجری از این مسجد بازدید کرده و از ویژگی‌های برجسته آن مانند ایوان بلندش یاد کرده است. با گذر زمان و پس از حمله مغول، بسیاری از مساجد مشابه از بین رفتند، اما مسجد رقه همچنان باقی مانده است. در دوران تیموریان، معماران شیرازی تغییراتی در ساختار معماری این مسجد به وجود آوردند و از مساجد چهار ایوانی به جای دو ایوانی استفاده شد. علاوه بر این، در دوران‌های مختلف بخش‌هایی از مسجد مورد مرمت و بازسازی قرار گرفته است.
مسجد جامع رقه به طور کلی دارای سه ایوان است که در ضلع‌های مختلف بنا قرار گرفته‌اند. ایوان اصلی در ضلع قبله و ایوان مقابل آن، از جمله ایوان‌های اصلی و برجسته مسجد هستند. ایوان سومی که در ضلع جنوب شرقی به بنا افزوده شده، مربوط به دوره‌های اخیر است. این مسجد از مصالحی همچون خشت خام و سنگ لاشه ساخته شده و نمای خارجی آن با کاهگل پوشش داده شده است، در حالی که نمای داخلی مسجد با آهک خام اندود شده است.
ورودی اصلی مسجد در ضلع شمال غربی قرار دارد که از طریق یک ایوان بلند با طاقی جناغی قابل دسترسی است. برای ورود به حیاط مسجد، پلکانی با هفت پله طراحی شده است. دو قطعه سنگ مکتوب در بالای در ورودی قرار دارد که نوشته‌ها و تاریخچه بازسازی بنا در آن‌ها ذکر شده است. همچنین، ورودی دیگری در ضلع جنوب شرقی مسجد دیده می‌شود که از طریق دالانی هم‌عرض با ایوان به حیاط مسجد می‌رسد.

مسجد جامع رقه در طول تاریخ مورد تعمیرات و مرمت‌های مختلفی قرار گرفته است. مهمترین بازسازی‌ها در سال‌های 1355 و 1372 انجام شده است. در این سال‌ها، بخش‌های مختلف مسجد مانند پایه‌های ایوان‌های شمالی و جنوبی، سقف‌ها، رواق‌ها و کف‌سازی حیاط مرمت شده است. در سال‌های اخیر، با تخصیص اعتبارات ملی و استانی، اقدامات بیشتری جهت نجات‌بخشی و استحکام‌بخشی مسجد انجام شده است.
مسجد جامع رقه بشرویه یک نمونه برجسته از معماری اسلامی ایران است که تاریخچه‌ای غنی و تحولات مختلف را از قرن‌ها پیش در خود دارد. این بنا نه تنها از نظر معماری بلکه از نظر تاریخی نیز اهمیت ویژه‌ای دارد و همچنان به عنوان یک مرکز مذهبی در منطقه فعالیت می‌کند. مرمت‌ها و اقدامات حفاظت از این اثر تاریخی، امکان استفاده از آن در طول زمان را فراهم کرده و باعث حفظ و نگهداری این مسجد ارزشمند شده است.