بزرگنمايي:

آریا بانو - مهر / انسان مونث در خانواده نقش‌های متعددی را می‌پذیرد، اما در ساخت جامعه نقشی فراتر دارد گاه دختر جوانی می‌تواند در نهایت ظرافت تاریخ یک امت را بسازد.
در جامعه ما هرگاه سخن از انسان مونث به میان بیاید در تعریف نقش او در جامعه و نسبتش با ولایت الهی، در ورطه یک دوگانه حل ناشدنی می‌افتیم که یا او را تنها در قالب نقش‌های سنتی می‌سنجد، و یا به بهانه برابری طلبی او را از هویت تهی می‌کند. با اینکه انسان مونث در خانواده نقش‌های متعددی را می‌پذیرد، در ساخت جامعه نقشی فراتر دارد و می‌تواند بازیگر اصلی باشد. گاه دختر جوانی می‌تواند در نهایت ظرافت اما با قلبی سرشار از معنویت از مسیر ارتباط خود با خالق عالم و در اتصال با ولایت محل دریافت انوار الهی و منشأ تحولات بزرگ باشد، تا جایی که تاریخ یک امت را بسازد.
حضرت معصومه (س) چنین بود. او نماد زنانی است که با هویت مستقل، معرفت عمیق و مأموریت تاریخی، مرزهای محدودکننده را درمی‌نوردند و اثبات می‌کند که دختران می‌توانند نه تنها حافظ ارزش‌ها، که سازندگان تمدن باشند؛ آنان می‌توانند بی‌آنکه از زنانگی و ظرافت خود فاصله بگیرند و به دیگری تبدیل شوند، با اقتدار، مسیر تاریخ را تغییر دهند. حضور ایشان در قم نشان داد که زن بودن با عظمت روحی و تأثیرگذاری اجتماعی نه تنها تناقضی ندارد، بلکه می‌تواند، الگویی بی بدیل برای نسل‌هایی باشد که می‌خواهند در عین حفظ اصالت، جهان را دگرگون کنند.
از این رو در تحلیل جایگاه حضرت معصومه (سلام‌الله‌علیها) در تاریخ شیعه، نباید به چند روایت عاطفی و کلیشه‌ای بسنده کرد. شخصیت ایشان، فراتر از جایگاه خواهر امام رضا (ع) یا بانویی دلتنگ برادر، به یک الگوی تمدن‌ساز در بستر فرهنگ شیعه تبدیل شده است.
در فضای تاریخی عصر عباسی که شیعه‌کشی، خفقان و غربت اهل بیت و دوستداران آن‌ها به‌شدت رواج داشت. بسیاری از خانواده‌های سادات، شناسنامه هویتی خود را پنهان می‌کردند؛ حتی گاهی به دخترانشان نمی‌گفتند که سید هستند، تا مبادا در معرض تهدید قرار بگیرند. در چنین فضایی که امنیت مذهبی حداقلی هم وجود نداشت، بسیاری از دختران علوی به ناچار ازدواج نمی‌کردند. از این رو حضرت معصومه (س) و چندین خواهر دیگر ایشان نیز در اوج کمال انسانی و معرفتی، از ازدواج صرف‌نظر کردند.
هجرت به قم و نقش ایشان در گسترش تشیع
حضرت معصومه، تنها خواهر امام رضا نبود؛ شاید بزرگترین حامی او بود. در میان برادران امام، کسانی بودند که نه‌تنها همراهی نکردند، بلکه موجب آزار امام رضا (ع) هم شدند. روایت‌هایی وجود دارد که بعضی از برادران امام، حتی نسبت‌های ناروا به ایشان می‌دادند.
از این رو پس از مهاجرت اجباری امام رضا (علیه‌السلام) به مرو، حضرت معصومه (سلام‌الله‌علیها) با عزمی راسخ راهی ایران شدند. با وجود اینکه قم در مسیر اصلی کاروان‌ها نبود، ایشان با درک ظرفیت بالای شیعیان قم، این شهر را به عنوان مقصد نهایی خود انتخاب کرد. انتخاب آگاهانه و برای اقامت در قم، نقشی تعیین‌کننده در تاریخ تشیع داشت.
اما در این میان، حضرت معصومه و خواهران وفادارش نقشی ویژه ایفا کردند. حضور ایشان در قم نه فقط از سر دلتنگی برای برادر، بلکه حرکتی هدفمند و بر اساس امر امام رضا بود. آن حضرت از مدینه به قم آمد تا نقطه‌ای امن برای شیعه و بستری برای تمدن‌سازی فراهم کند؛ قم، شهری که بعدها به قطب علمی، فقهی و سیاسی تشیع بدل شد. رهبر معظم انقلاب در خصوص این بانوی گرامی می‌فرماید: «این دختر جوانِ تربیت‌شده دامان اهل‌بیت پیغمبر، با حرکت خود در جمع یاران و اصحاب ائمه (علیهم‌السلام) و پاشیدن بذر معرفت در مسیر، قم را به کانون نشر معارف اهل‌بیت (علیهم‌السلام) تبدیل کرد.»
به نظر می‌رسد امام موسی‌بن‌جعفر (ع) سرمایه‌گذاری هوشمندانه‌ای در ایران کرده بود. زیرا فرزندان ایشان را در نقاط مختلف ایران پخش شدند تا به ایجاد پایگاه‌هایی برای هویت شیعی بپردازند. حضرت معصومه (س) نقطه اوج این طرح بود و مأموریت بزرگی بر عهده داشت. قم، به‌واسطه حضور این بانو، به شهر بدل شد؛ شهری که علما، حوزه‌ها، و مدارس فقهی شیعه در آن ریشه گرفتند. تعبیر زیبایی از امام صادق نقل شده است که «خانه‌ای از ما در قم برپا خواهد شد»، و این خانه که به مرکز فکری و فرهنگی اهل بیت بدل شد، توسط حضرت معصومه (س) بنا شده است.
تجسم زنانه تمدن‌سازی شیعه
نکته مهم اینجاست که تمام این ظرفیت‌سازی، در قالبی زنانه و با تمام ویژگی‌های ظریف شخصیت زنانه حضرت معصومه (س) اتفاق افتاده، نه در هیبت یک جنگجو با زره و شمشیر. او، زنانه اما قدرتمند، فضایی امن اجتماعی ایجاد کرد، فرهنگ شیعی را در دل ایران گسترش داد، و الگویی شد برای تمام دخترانی که می‌خواهند بدون از دست دادن ظرافت و زنانگی، میدان‌دار فرهنگ و دیانت باشند.
ازدواج نکردن او نه یک ضعف، بلکه در این ساختار، نشانه‌ای از یک مأموریت بزرگ‌تر است. جامعه ما گاه با نگاهی قضاوت‌گر به دختران ازدواج‌نکرده می‌نگرد و سنگرهای فرهنگی آنان را به رسمیت نمی‌شناسد. حال آنکه حضرت معصومه نمونه‌ای است که بدون ازدواج، مرکز ثقل تحول فرهنگی شده است.
در جهانی که زن تنها در قالب‌های کلیشه‌ای تعریف می‌شود، حضرت معصومه الگوی سومی را ارائه می‌دهد: زنی که جامعه‌ساز است، خانه‌ساز است، تمدن‌ساز است. قم، در سایه حضور او شکل گرفت، حوزه علمیه قم، ریشه‌دارترین مدرسه فقهی تاریخ شیعه شد و انقلاب اسلامی ایران نیز بخشی از ثمره همین بنیان است.